معیارهای ارزیابی نشریه مناسب کودک و نوجوان

نشریات کودک و نوجوان با کارکردهای آموزشی، اطلاع رسانی و سرگرمی، علاوه بر دارا بودن ساختار مطبوعاتی (همانند مطبوعات بزرگسال) به معیارهای ادبیات کودک و نوجوان نیاز دارد. مناسب بودن یک نشریه را با توجه به هدف، موضوع، مخاطبان، دوره ی انتشار آن و . . . در ویژگی های ظاهری، محتوایی، قالب ها، ارتباطی، فنی -  اقتصادی و ساختار حرفه ای آن باید جست. در این راستا همان طور که ذکر شد می بایست با توجه به روان شناسی رشد کودک به نیازهای مخاطب پی برد و نسبت به دنیای پیرامون او آگاهی داشت.

 

بر اساس نظرات گروه بررسی نشریات شورای کتاب کودک که بر مستندات استوار است به توضیح معیارهای ارزیابی و تشخیص نشریه مناسب می پردازیم.

الف: ویژگی های ظاهری

عنصرهایی چون نام، نامواره، تصویرگری، روی جلد، قطع، شماره صفحه ها، صفحه آرایی و..... وضعیت ظاهری یک نشریه را شناسایی می کنند.

 نام نشریه

باید خوش آوا، خوانا، ساده، کوتاه، قابل درک و متناسب با گروه سنی باشد که شماری از ویژگی های نام یک نشریه است.

نامواره (لوگو) 

نامواره،‌ نوع نوشتن ثابت نام نشریه درهر شماره است که ترکیبی گرافیکی با نشانه ای ثابت و ویژه دارد. آسان خوانی، تقارن و توازن گرافیکی، پرهیز از خطوط تند، خشن از مشخصات نامواره مناسب کودک و نو جوان است.

 طرح روی جلد

 نخستین عنصری که مخاطب با آن روبه رو می شود روی جلد نشریه است. زیبایی، گیرایی و اثرگذاری آن، مخاطب را برمی انگیزد و سرآغاز ایجاد یک رابطه می شود. ا ز این رو، طراحان روی جلد نشریه های کودک و نوجوان، با در نظر گرفتن عنصر زیبایی شناسی روی جلد را طراحی می کنند. البته عنصرهای هویت نمای هر نشریه مانند نام، نامواره ثابت است.

قطع نشریه

نشریات کودک و نوجوان در دو قطع مجله­ای و روزنامه­ای منتشر می شوند. نشریاتی که به صورت ضمیمه بین روزنامه ها قرار دارند قطع روزنامه­ ای و نشریاتی که دارای جلد هستند به قطع مجله­ ای معروفند.

شمار ه صفحه­ ها 

شماره صفحه ­های هر نشریه بر پایه مدت انتشار و گروه سنی مخاطب متغیر است و بستگی به سیاست گذاری نشریه دارد.

جنس کاغذ

جلد و کاغذ مرغوب نشریه سبب می شود تا چاپ از کیفیت خوبی برخوردار شود. برای نشریات خردسال باید از جلد و کاغذ ضخیم تر از نشریات کودک و ترجیحا با لبه­ ی گرد استفاده شود.

سرکلیشه

سرکلیشه نوعی آرم، نشان یا طرحی که یک موضوع(قالب) از نشریه را از بقیه موضوع ها متمایز می کند. محل قرار گیری این نشانه ها معمولا قسمت ثابتی از صفحه است که در بیشتر مجله های فارسی، در قسمت سمت راست بالای صفحه قرار می گیرند و مناسب تر آن است که فقط در شروع هر بخش از آن ها استفاده شود. اگر بخش های مختلف نشریه ای دارای سرکلیشه باشند، باید مجموعه ی آن ها با یک دیگر هماهنگی و تناسب داشته باشد. معمولا از شکل های بدیع و نو، که با ویژگی بصری کلی مجله هماهنگ و مشابه آن در نشریات دیگر نباشد استفاده شود. از این نشانه ها در صفحه فهرست نیز می توان استفاده کرد.

صفحه آرایی

صفحه آرایی در نشریه های کودک و نوجوان جایگاه ویژه ای دارد. استفاده ی به جا از تصویر، نقاشی، عکس، فاصله­ ی سطرها، شماره مناسب ستون ها (یک تا سه ستون)، سفید خوانی مناسب، استفاده بهینه از رنگ و ترام(پس زمینه)، پرهیز از غلبه رنگ های سیاه و خاکستری، چشم نوازی، ساده خوانی، درهم نشدن متن و تصویر، جدا سازی آسان مطلب ها در صفحه ها و آسان یابی دنباله ی آن ها در صفحه های دیگر است.

ب- ویژگی محتوایی

گروه سنی

گروه سنی دسته بندی دوره های عمر بر پایه­ ی شرایط و ویژگی های جسمی و روانی، از خردسالی تا جوانی است. زیرا گروه های سنی در سال های زندگی، سلیقه ها و نیازهای گوناگون دارند. از این رو دست اندرکاران مطبوعات دسته بندی گروه های سنی را پذیرفته اند و نشریه ها بر پایه ی آن تولید می شوند. لازم به ذکر است در حال حاضر در ایران نشریاتی برای مخاطبین گروه سنی الف زیر سه سال وجود ندارد.

گروه الف، پیش دبستانی (سه تا شش سالگی)

گروه ب، دوره اول دبستان (هفت تا نه سالگی)

گروه ج، دوره دوم دبستان (ده تا دوازده سالگی)

گروه د، دوره اول دبیرستان ( سیزده تا پانزده سالگی)

گروه ﻫ ، دوره دوم دبیرستان(شانزده تا هیجده سالگی)

زبان

نشریه­ ای موفق است که زبان آن با گروه سنی مخاطب و حس درونی او هماهنگ باشد. زبان نشریه کودک، باید ساده، زیبا، از نظر دستوری صحیح باشد و از جملات ترکیبی و طولانی استفاده نشود. در نشریات تخصصی، زبان هر نشریه به محتوای آن بستگی دارد به طورمثال زبان نشریه علمی با زبان نشریه ادبی کاملا متفاوت است.

لحن

لحن برای مطالب گوناگون متفاوت است. به طور مثال حدیث­ ها، کلمه­ های قصار، اندرزها دارای لحن جدی آشکار است ولی در مقاله­ ها، لحن جدی و استدلالی با حفظ صمیمیت، به زبانی ساده است. لحن لطیفه­ ها، نقدها، پاسخ به شکایت ها و  . . می تواند طنزآمیز باشد.

ترجمه

آشنایی کودکان و نوجوانان با آثار نویسندگان جهان، گسترش دهنده ی افق دید آنان و زمینه ساز استفاده از تجربه های کودکان و نوجوانان دیگر کشورهاست. راه دستیابی به آن، ترجمه­ ی درست، دقیق و روان این اثرها به زبان فارسی است.

ویرایش

ویرایش در نشریه های کودک و نوجوان، جایگاهی ویژه دارد زیرا اگر گروه های سنی، با رسم الخط و نشانه­ گذاری درست سروکار داشته باشند درست خوانی را نیز از راه درست نویسی می آموزند.

ویژگی های قالب های مورد استفاده در نشریه

هر یک از قالب­ های گوناگون در نشریه کودک و نوجوان کاربردی ویژه دارد. این قالب ها چون سرمقاله، مقاله (ادبی، هنری، اجتماعی، دینی، علمی، ورزشی، تاریخی و... ) خبر، گزارش، مصاحبه، شعر، داستان،  سرگرمی و معرفی کتاب است. از ویژگی های ژورنالیستی بودن یک نشریه توجه به قالب هایی هم چون سرمقاله، خبر، مقاله، گزارش و گفت و گو و. . .  است.

سرمقاله 

مقاله­ ای کوتاه با نثری ساده و لحنی صمیمی که سردبیر یا یکی از نویسندگان نشریه می نویسد تا پلی، بین نشریه و مخاطبان ایجاد کند. در صورتی که سرمقاله به وسیله­ی فردی، غیر از سردبیر تهیه شود نام او قید می گردد. داشتن صفحه­ ی مشخص، سرکلیشه ثابت، توجه به موضوع های روز و مناسبت ها از ویژگی های سرمقاله است.

خبر 

خبر، گزارشی بی طرفانه، دقیق، صریح، عینی و کوتاه از یک رویداد است. خبر باید مناسب مخاطب، روزآمد، فاقد خشونت، بدآموزی و انحراف باشد و در مخاطب ایجاد اضطراب شدید نکند. خبر به نشریه تاریخ مصرف می دهد و آن را از کتاب متمایز می نماید. ماه­نامه­ ها می توانند از اخباری استفاده کنند که تاریخ مصرف طولانی تری داشته باشند.

گزارش

گزارش تهیه موضوع های جالب و مورد علاقه مخاطب توسط گزارشگر است. هر گزارش باید دارای آغاز مناسب، لحن صمیمی و ارائه اطلاعات صحیح درباره ی آن موضوع باشد. گزارش می تواند همراه با گفت و گو نیز انجام شود.

گفت­ و گو

گفت وگو با شخصیت ها و چهره ها به ویژه هنرمندان کودک و نوجوان برای مخاطبان گیرایی و اهمیت فراوان دارد. روشن بودن علت و انگیزه مصاحبه، آغاز خوب، پرهیز از پرسش های کلیشه ای، طرح هوشمندانه، با زبانی ساده و صمیمی از ویژگی های یک گفت­ وگو است.

داستان 

توجه به ادبیات کودک در مطبوعات نمایانگر اهمیت نشریه به حوزه ادبیات کودک و نوجوان است. در بین ادبیات کودک، داستان در نشریات از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هر نشریه چون با گوناگونی سلایق و علایق مخاطبان، مناسبت های روز،  هدف های نشریه و... روبروست به داستان های ویژه ­ای نیاز دارد.

در انتخاب داستان کودک و نوجوان می­توان از تالیف و ترجمه استفاده نمود. زیرا داستان تالیف مخاطب را با فرهنگ کشور خود و داستان ترجمه او را با سایر فرهنگ ها آشنا می سازد. داستان های دنباله دار در نشریات کودک و نوجوان، مخاطب را به خود جلب می نماید به شرط آنکه خلاصه­ ای از شماره قبل داشته باشد. وجود داستان دنباله دار در هفته­ نامه ­ها مناسب­تر از ماه­نامه­ ها است.

کمیک استریپ

کمیک استریپ از انواع داستان تصویری است که گفت­وگوی شخصیت های داستان در بالون های بالای سرشان قراردارد. مطالب سخت ودیر فهم به وسیله کمیک استریپ به سادگی قابل فهم می شود. این نوع داستان ها درجلب مخاطب موثر است و کودک را سرگرم می کند. البته کمیک استریپ به دلیل عادت مخاطب به ساده فهمی، نباید تعداد زیادی از صفحات یک نشریه را به خود اختصاص دهد.

شعر

شعر تلاشی هنر مندانه در قالب کلام است که باعث مسرت خاطر، وسعت خیال و قوت تصور کودک می شود. اگر شعر با زبان و شیوه ای مناسب و در خور فهم گروه سنی مورد نظر هماهنگ باشد در زمینه زبان آموزی و آموختن کلمات تازه نقش موثری دارد. غالبا شعر از بخش های ثابت یک نشریه است. در نشریات کودک بهتر است اشعار آهنگین موسیقایی و خیال انگیز با درون­مایه­ های مختلف باشد. در نشریات نوجوان شعر وسیله ­ای برای بیان احساس مخاطب است. توجه به ایهام و استفاده از استعارات، تشبیهات، زبان طنز و تجسم پذیری در شعر نوجوان دارای اهمیت است.

هنر و سرگرمی

هنر و سرگرمی شامل بازی، نقاشی، جدول، کاردستی و... از جمله فعالیت های کودک است که او را به تجربه، کشف و لذت می رساند. سرگرمی فرصت مناسبی برای پرورش خلاقیت و کسب مهارت های عملی و افزایش دقت در کودکان است. سرگرمی می تواند با در نظر گرفتن هوش های چندگانه گاردنر تهیه شود. توجه به شناخت هنر ایرانی و غیر ایرانی ارزشمند است و احترام کودک و نوجوان را نسبت به انواع هنر برمی انگیزد و دید ایشان را گسترده تر می کند.

دانستنی

دانستنی های عمومی و مطالب علمی فرصت هایی را به منظور تجربه هیجان کشف های جدید برای کودکان فراهم می کند. هدف اصلی  دانستنی ها در هر نشریه  دادن اطلاعات مستند و روشنگری در همه زمینه های دانش ، مهارت و اندیشه ی بشری است که پاسخ گوی نیاز ها ، پرسش ها و کنجکاوی های کودکان و نوجوانان است. این مطالب کودکان را با  جهان و تفکر عملی آشنا کرده و قدرت مشاهده دقیق و روحیه جستجوگری را در آنان تقویت می­کند.

 بخش ارتباطی (ارتباط با مخاطبان)

یکی از ویژگی های مطبوعاتی هر نشریه، داشتن رابطه دوسویه با مخاطب است. نشریه، نیازمند آگاهی از سلیقه ها و خواسته های مخاطبین خویش است؛ مخاطبان نیز به نهادی نیاز دارند که پرسش هایشان را پاسخ دهند و آنان را راهنمایی کنند. این نیازها ارتباط نشریه و مخاطبان را دو سویه می کند. چاپ آثار و دست­نوشته­ های مخاطبان، پذیرش خبرنگاران افتخاری، برگزاری مسابقه و دادن جایزه، نظرسنجی، پاسخ به نامه ها از ویژگی های بخش ارتباطی است.

ویژگی های فنی و اقتصادی

 دوره انتشار و انتشار منظم، شمارگان، کیفیت نشر، اشتراک، آگهی و توزیع را می­توان در چارچوب مسائل فنی و اقتصادی دسته بندی کرد.

  دوره انتشار، فاصله زمانی بین انتشار دو شماره نشریه مانند هفته نامه، دو هفته نامه، ماه نامه، فصل نامه و گاه نامه است. انتشار نامنظم نشریه مخاطبان را می آزارد ولی رعایت دقیق دوره انتشار آنان را خشنود می سازد و به اعتبار نشریه می افزاید.

 شمارگان(تیراژ)، شمار نسخه­ های منتشر شده یک نشریه در هر شماره است که معمولا نشریات از درج آن خودداری می کنند. شمارگان یک نشریه را نمی توان عامل برتری آن دانست زیرا این عامل علت های گوناگون دارد، با این همه نشانه ی موفقیت آن در جذب مخاطب است.

کیفیت کاغذ و چاپ، یکی دیگر از ویژگی های نشریه مطلوب است.

شتراک، پیش فروش شماره های نشریه است بنابراین سرمایه اصلی هر نشریه به شمار می آید.

قیمت نشریه معمولا، جزیی از قیمت تمام شده آن است. از این رو مسئولان نشریات پیوسته راهکارهای مناسب برای کاهش هزینه ها می یابند تا نشریه با حفظ کیفیت و کمیت مطلوب، با قیمت مناسبی به دست مخاطبان برسد.

 آگهی، جزء جدایی ناپذیر مطبوعات است. آگهی مناسب، می تواند هزینه های نشریه را کاهش دهد و حیات آن را تضمین کند. آگهی ها می تواند در رابطه با کودک و نوجوان و وسایل و مسائل فرهنگی باشد.

توزیع خوب، مهم ترین مرحله حیات هر نشریه است. برنامه ریزی سنجیده­ ی توزیع، تلاش های طاقت فرسای دست اندرکاران را به ثمر می رساند.

ساختار حرفه­ ای

مطبوعات کودک و نوجوان مانند مطبوعات بزرگ سال، نیازمند ساختار منسجمی است و ساخت حرفه ای هر نشریه در گرو رعایت اصولی است که درقالب قانون مطبوعات تدوین می شود مانند:   

• ساختار مطبوعاتی، داشتن مدیر مسئول، سردبیر(دبیر تحریریه)، مدیر هنری، مدیر داخلی، دبیران سرویس، خبرنگاران، بخش عکس، اشتراک،  سرویس آگهی ها، امور مالی و. . . است.
• درج شناسنامه نشریه، نام گردآورندگان آن را در خود دارد. درج نام و سمت مسئولین نشریه در هر شماره نشانه احترام به شخصیت آنان، اعتماد و اطمینان به کار آنان و پایبندی به قانون است. این امر اعتبار نشریه را در نظر مخاطبان می افزاید.
•  استفاده از نویسندگان و پدیدآورندگان حرفه ای امتیازی برجسته برای هر نشریه است. درج نام پدیدآورندگان در کنار آثارشان هر چند با حروف ریز، کاری شایسته و رعایت حقوق آنان است.
• شاید بتوان ادعا کرد که هیچ اثری بدون بهره گیری مستقیم و غیرمستقیم از اثرهای دیگران آفریده نمی شود، پس پدیدآورنده وظیفه دارد منابع مورد استفاده خود را ذکر کند.
• توجه همه جانبه به موضوع ها و مناسبت های ملی و جهانی مناسب کودکان و نوجوانان در قالب یک نشریه، نشانه کلان نگری و مسئولیت شناسی دست اندرکاران آن است.
• نظر به این که مخاطبان نشریه های عمومی و سراسری کودکان و نوجوانان علاوه بر تفاوت های سنی و جنسی در موردهایی چون نژاد، زبان، سرزمین، نوع زندگی(شهری، روستایی) نیز با هم تفاوت دارند، توجه به سلیقه ها و نیازهای مخاطبان امری ضروری است؛ بنابراین نشریات باید عام نگر باشند. البته این امر از ارزش نشریه هایی که بر پایه ی گوناگونی گروه های مخاطبان منتشر می شود، نمی کاهد.

نشریات به منظور ارتقاء فرهنگ جامعه در نهادینه کردن موضوعاتی چون حفظ محیط زیست، توجه به توان یابان (معلولین ذهنی و جسمی)، صلح و دوستی و آشنایی با مصرف زدایی به دور از نگاه جنسیتی، می توانند نقش مؤثری ایفا کنند. همچنین با ایجاد عادت به مطالعه، پرورش خلاقیت و تخیل را در کودک و نوجوان افزایش دهند. با توجه به تغییرات سریع دنیای جدید، تکنولوژی مدرن و استفاده از کامپیوتر و اینترنت، مطبوعات می توانند در هدایت خلاقیت کودک دنیای مدرن، نقش مهمی ایفا کنند. 

گروه بررسی نشریات

شورای کتاب کودک