زبان و ادبیت شعر خردسال در ترازوی زیبایی شناسی ساختاری

دکتر مریم جلالی: عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی

زیبایی‌شناسی دانشی  است که تعاریف و کاربردهای گسترده ای دارد و شاخه‌های میان‌رشته‌ای بسیاری یافته‌است؛ بررسی زیبایی‌شناسی واژه، جایگاه واژه در متن، بافت، تصویر، مؤلفه‌های بلاغی از قبیل مجاز، استعاره، تشبیه، فاصله و کارکرد آن در ادبیات کودک مباحثی هستند که در حوزه زبان‌شناسی  و دانش ادبی جای  وسیعی را به خود اختصاص داده است. در این  میان از منظر بررسی زبان و ادبیت به شعر خردسال نگاه شده و این بررسی به مباحث مطرح شده در باب زیبایی شناسی فلسفی ارتباطی ندارد.

شعر کودک بیان موزون و مخیل عاطفه و احساس کودکانه در قالب کلمات است. موسیقی به ادبیات  شاعرانه ی خردسالان جلوه می دهد و موجبات زیبایی کلام را فراهم می سازد. در این میان عنصر تخیل نیز کمک می کند تا متن منظوم تبدیل به شعر شود؛  ارسطو نیز بر همین اعتقاد است (ارسطو، 1343). مهارت به کارگیری واژه ها، چینش آن ها در کنار یکدیگر با توجه به قوانین دستور توصیفی زبان فارسی می تواند با هدف ایجاد ریتم و آهنگ اجرا شود و با آمیغ آن با تخیل، شعری درخور ادبیات کودک آفریده شود آنسان که بتوان به ادبیتش نیز اشاره کرد.

 

در اهمیت زیبایی کلام شاعرانه همین بس که «شاعر با نیک و بدو یا حقیقی بودن کاری ندارد سرو کارش فقط با زیبایی است. وظیفه ی نخستین او رسیدن به زیبایی برین است که زیبایی این جهانی جلوه ای از آن است»( پورنامداریان، 1381)درمتون منظومی که  از آغاز برای کودکان سروده می شد، حتی در لالایی ها  رعایت ریتم و آهنگ مقدم بر القای مفاهیم و پیام برای کودکان بود حتی شواهد نشان می دهد که گاه تخیل  نیز بر القائ مفهوم و پیام شعری سبقت گرفته است. این عجیب نیست زیرا .«کودکان از آغاز، به طور طبیعی و ذاتی هماهنگی صدا را در می یابند»(هاک.1997) اغلب اشعاری که در مهدکودک ها به بچه ها آموخته می شوند، به جز مواردی که مربوط به کسب مهارت های زندگی و مشاغل هستند پیام و مفهومی را دنبال نمی کنند و صرفا ایجاد ریتم و آهنگ مد نظر سراینده است. نمونه‌ی پر کاربرد ریتم طلبی های بی مفهوم، در متل‌های کودکانه‌ی فارسی به خوبی دیده می شود. کیانوش موسیقی شعر را  پیش درآمدی بر ایراد پیام و مفاهیم در شعر می داند او معتقد است که «کودک زیبایی کلام را در موسیقی باز می یابد و معانی را با موسیقی می آموزد ...زیرا هوش او هنوز دریچه ای  است گشوده بر گوش او،و اگر گوش او را خوش آید ،هوش او رانیز خوش آید».(کیانوش.1379) در هر حال اهمیت تغزل و موسیقی امری بدیع و تازه نیست زیرا« در تاریخ شعر فارسی همواره شاعران بزرگ ، آگاه و ناآگاه بزرگترین شیفتگان موسیقی بوده اند و شعر خاستگاهی جز به موسیقی رساندن زبان »(شفیعی،1373 ) نداشته است. القا مفاهیم به شعر کودک با توجه به سیر سنی کودکان، حرکتی صعودی دارد و می تواند تا دوره ی نوجوانی ادامه پیدا کند.

در پس پرده ی شعرمطلوب خردسالان در ایران که  بخش مکتوب آن  هنوز  سیر طبیعی خود را کامل نکرده، سه رکن اصلی ریتم ، تخیل و ایجاد سوال وجود دارد. یقینا  با  حذف  وزن و ریتم از شعر خردسال، قابلیت آوایی اثر که یکی از مهم ترین ملاک های شعر کودک است از بین می رود و با حذف تخیل، قابلیت ادبی شعر کاهش می یابد و با حذف سوال، ممکن است تلاش ذهن کودک برای کشف متن، راه خود را گم کند. هدف از سرودن شعر خردسال می تواند ایجاد لذت از شعرخوانی (ابو احمد، 1417ق)؛ آشناکردن کودک با ادبیات معیار و به نوعی زبان آموزی غیر مستقیم (کمپل،2003) والقا ء برخی مفاهیم تربیتی- اخلاقی به کودک باشد.

 پرین معتقد است در شعر اجزا دست به دست هم می دهند تا مجموعه ی کامل ارائه دهند(پرین،1373). ساختمان شعر خردسالان تلفیقی از واژگان، ترکیبات و آهنگ است؛ در این میان صور خیال نیز با توجه به بحث تخیل به آن افزوده می شود. در مسیر القای ادبیت به شعر، گاه از آرایه های بدیعی نیز به شکل سطحی استفاده می شود. با این ترتیب در ساختمان شعر خردسال، ستون و چارچوب اصلی شعر زبان و شمول واژگان درخورو مناسب ذهن کودک است، سپس عروض و ریتم و آهنگ به آن افزوده می شود و پس از آن شاعر می تواند باتوجه به درک کودک از متن، ابزار ادبیت و صور خیال را روی شعر پیاده کند.

دیچژ لذت حاصل از شعر را در اتحاد این ترکیب ها بایکدیگر می داند( دیچز، 1373). بنابراین پیشنهاد می شود در بررسی زیبایی شناسی زبان و ادبیات شعر کودک، بدون در نظر گرفتن زیبایی درونی و محتوایی اثر، معیارهای بیرونی را به دو گروه  اصلی تقسیم بندی کنیم:

-          معیارهای زبانی

-          معیارهای ادبی

معیارهای زبانی

گروهی مانند ولک سطح زیبایی شناسی ادبیات را زبان نمی دانند( ولک،1379). در مقابل پورنامداریان معتقد است که «هر مضمون و عاطفه ای زبان خاص خود را طلب می کندو نیز بر حسب حال و شخصیت مخاطب، لحن و کیفیت سخن چه از حیث مفردات و ترکیبات و چه از حیث بافت نحوی باید تغییر کند»(پورنامداریان، 1381) در تاکید بر اهمیت این مسئله الیوت معتقد است حتی اگرالفاظ نازیبا به جای خود نشسته باشند در نظام شایسته ی شعر، زیباترین جلوه ها را خواهند داشت. با ا این نگاه اهمیت دانش زبانی در شعر خردسالان نمایان می شود.

الیوت معتقد است زیبایی واژه در شعر  نتیجه ی حسن انتخاب واژه و چینش ان ها در کنار  یکدیگر است. بتابراین واژه در شعرهم تنهایی قابل بررسی است و هم در ارتباط با واژگان دیگر. معیارهای زبانی غالبا در دانش زبانی می گنجند و از بررسی کوچکترین واحدهای زبانی که همان آواها هستند، شروع می شوند و به بزرگترین واحدهای زبانی یعنی جمله ختم می شوند.

ترکیبات شعری ساخته شده از واژه ها و تک واژها متنوع است اما در مجموع انواع واژه های به کار رفته در شعر با توجه به  ساختمان واژه به ساده بودن مانند گل؛ مشتق بودن مانند خوبی؛ مرکب بودن مانند گلدان و مشتق مرکب بودن مانند همکلاسی تقسیم می شوند. دانستن اطلاعات در این زمینه کمک می کند تا بتوانیم محدوده ی استفاده از دایره ی واژگانی کودکان را شناسایی و با توجه به این دانش از آن در شعر خردسال استفاده کنیم یا معیاری برای تمیز شعر مناسب داشته باشیم. برای مثال به ابیات زیر توجه می کنیم:

تو چشمای مادرم ( ساده- مشتق- مشتق) / عکس خودم رو دیدم( ساده- مشتق- ساده- مشتق) / چشمای مادرم رو( مشتق- مشتق- ساده) / تو دفترم کشیدم ( ساده- مشتق- مشتق)  (کشاورز،1380).این شعر متعلق به خردسالان است و اغلب کلمات استفاده شده در آن ساده و مشتق است. انتخاب کلمات ساده، قابل فهم و دارای بار معنایی خاص و همنشینی این بافت در کنار یکدیگر  توانسته است حس عاطفی را  نیز در کلام شاعرانه جاری کند. برای قیاس شعری مختص به نوجوان نیز می آوریم:

خانه های خاک و خون خورده( مشتق-  مشتق مرکب- مشتق)/ مهدشیران و دلیران بود(  ساده- مشتق- مشتق- مشتق)/ شهر خونین شهر خرمشهر( ساده- مشتق- ساده- مشتق)/ در غروب آفتاب خویش( ساده- ساده- ساده- ساده)/ چشم درچشم افق می دوخت( مشتق مرکب- ساده- مشتق)( گودرزی دهریزی،1387). شعر مذکور یک شعر نوجوان و حاوی دو کلمه ی  مشتق مرکب است و قیاس این دوشعر در استفاده ازکلمات، توانش پذیرش واژگانی شعر نوجوان نسبت به خردسال را نشان می دهد. تعداد هجاهای کلمات نیز در شعر خردسال اهمیت دارد. تعداد هجاهای شعر کودک گروه سنی الف غالبا بین 1 تا 3 هجا در کلمه و 5 تا 8 هجا در مصراع است،  به عنوان مثال:

بابایی نی نی کوچولو3-2-3 هجا/ شب دیر میاد از سر کار 1-1-2-1-3 هجا/ وقتی می آد می پرسه2-2-3 هجا/ نی نی کوچولو خوابه یا بیدار2-3-2-1-2هجا (قاسم نیا،1377)

کودک خردسال در تعامل با ادبیات آن را به شکل غیر ارادی می آموزد. او از آهنگ کلمات لذت می برد و گاه آن را حس می کند،  شعر را حفظ می کند و چنین کاری پایه های درک زیبایی شناسی وسیع تری را در ذهنش ایجاد می کند. استفاده از شبه جمله و اسم صوت در شعر خردسالان هنری است که شاعر بر اساس کشف ذهنی کودک آن را بر می گزیند تا شعر برای او لذت بخش تر شود. این کار، مقدمات و پل میان زبان و ادبیات کودک را فراهم می سازد و بسیار پرکاربرد است اما کاربرد این امر در شعر نوجوان از ارزش شعر می کاهد: مرغ قشنگم/ قدقد قدا کرد/ از توی لانه/من را صدا کرد( شعبان نژاد، 1372).

«اشعار گروه سنی کودکستان و پیش دبستان به دو شکل نوشتاری و گفتاری سروده شده است.اما بیش ترین اشعار در زبان گفتاری است. طبیعی است که کودک،زبان آموزی را با زبان گفتاری آغاز می کند و با آن مانوس تر است، یکی دیگر از دلایل مهم ترجیح نوع گفتار این است که کودکان هنوز با فضای مدرسه، آشنا نشده اند. شاعر برای رسیدن به اهداف شعری خود از زبان نزدیکتری به فضای کودکانه استفاده  می کند. در بررسی اشعار کودک از  10شاعر مشهور ،تنها یک شاعر ،تمام مجموعه اشعار خود را کاملا به زبان نوشتاری نوشته است. که 10 در صد  افراد از این  مجموعه را به خود اختصاص داده است»( جلالی، 1389). بررسی ساختار یکدستی جمله های گفتاری و نوشتاری یکی دیگر از ملاک های تعیین درستی ساختار زبانی شعر است. برای مثال: وقتی میاد فصل خزان/ابرا میان تو آسمان/ بارون می باره/ بارون می باره( ترکمان،92) در این شعر زبان  نوشتاری(آسمان) با زبان گفتاری( بارون) تلفیق شده و ازارزش شعر کم شده است.

بهتر است در وهله ی نخست  واژه های دشوار در شعر خردسالان نباشد. با این وجود توضیح واژگانی در پاورقی برای کلمات دشوار و دور یکی از محاسن ارائه ی شعر است. بسیاری از شاعران این امر را رعایت می کنند. باید به خاطر داشت دست شاعر در استفاده ی نامحدود از واژگان دشوار چندان باز نیست. تعیین تعداد جمله ها و مشخص کردن بار معنایی و بررسی صحت و سقم ساختار نحوی اشعار از طرفی کمک می کند تا منتقد یا صاحب نظر در شعر میزان تسلط شاعر به ساخت جمله را براساس توانش ذهنی خردسالان راحت  تر تخمین بزند و از طرف دیگرجایگاه معنایی شعر با توجه  به دریافت کودک مشخص می شود.

جدول زیر برای بررسی معیارهای زبانی پیشنهاد می شود:

جدول معیارهای زبانی

انواع واژه

تعداد هجای کلمات

تعداد شبه جمله ها و اصوات

انواع  جمله با توجه به تعداد افعال

کاربرد جملات گفتاری و نوشتاری

ساختار نحوی صحیح

توضیح واژگانی

تقسیم بندی جمله ها با توجه به بار معنایی

ساده

مشتق

مرکب

مرکب مشتق

1

2

3

بیش از 4

ساده

مرکب دوفعلی

مرکب چند فعلی مرکب چند فعی

خبری

امری

پرسشی

عاطفی

معیارهای ادبی

معیارهای ادبی برخاسته ازرعایت دانش ادبی در شعر کودک و نوجوان است و خود به دو گروه تقسیم می شود:

-          بررسی عروض و موسیقی کناری

-          بررسی صور خیال

بررسی عروض و موسیقی کناری

وزن ، نظم و آهنگی است که از تناوب وتوالی حروف با حرکات ایجاد می شود.( مسگرنژاد،1370) . بنابرین موسیقی و آهنگی که در اشعار وجود دارد وزن نام دارد. در بسیاری از اشعار خردسالان، صور تقطیع هجایی، قابلیت تبدیل شدن به افاعیل عروضی  را دارند. امتیاز تنظیم افاعیل در آن است که با شنیدن هر رکن، وزنی که از (ف ع ل)عروضی ساخته می شود و به ذهن القاء می شود که این امر منافاتی با عروض هجایی جدید نیز ندارد.(همان) .چینش مناسب کلمات در کنار یکدیگر وزن و آهنگ را در شعر ایجاد می کند و اینکار به زیباسازی شعر و سهل الوصول بودن آن کمک می کند. از وزن به موسیقی بیرونی و از رعایت ردیف و قافیه به موسیقی کناری تعبیر شده است. این دو دست به دست هم کلام را برای مخاطب خردسال دلپذیر می کنند. گاه دیده شده وقتی خواننده ی شعر کودک قبل از گفتن قافیه ی برابر برای کودکان مکثی ضمنی دارد کودک خود سعی در قافیه سازی می کند و حتی هیچانه ای با آهنگ قافیه ی نخست می سازد.اشعار کودکان خردسال معمولا مربع و دو رکنی هستند یعنی در هر مصراع دو ضرب بحری وجود دارد و در مجموع بیت چهار ضرب و اکثر اشعار کودک به بحر رمل و رجز سروده شده اند.  برای مثال: چشمم را،می بندم/مفعولن مفعولن// چشمت را می بندی /مفعولن مفعولن// ها ها ها می خندم/مفعولن مفعولن// هاهاها می خندی /مفعولن مفعولن)(رحماندوست،1386 )

در این میان لازم به ذکر است که ساختارشکنی عروضی به  شعر کودک نیز تعرض کرده است. غافل از این که عامل جذب شعر برای کودک  ریتم و آهنگ آن است. « عده ای از شاعران نیز تلاش کرده اند که وزن و ریتم را حفظ کنند اما مانند شعر نیما در امتداد طولی آن دست برده و قافیه ها را به شکل  دلخواه رعایت کنند . مصطفی رحماندوست و اسدالله شعبانی  و جواد محقق فرم جدیدی را از شعر ارائه داده اند  که به سبک نیمایی نزدیک است. در تحقیق میدانی که از 70 کودک پیش دبستانی به عمل آمد، نتیجه ی به دست آمده از این قراراست : دوازده  کودک از هر دو قالب  شعری لذت بردند ،اما در باز خوانی های مکرر شعر ،  قافیه ها ،توسط کودکان ، با خواننده  ی شعر همراهی نمی شد. پانزده  کودک از شعر در قالب  جدید ناراضی بودند. چهل و سه  کودک موافق با شعر به سبک متداول شعر کودک بودند و در باز خوانی های مکرر شعر، تعدادی از  قافیه ها ،توسط کودکان ، با خواننده  ی شعر همراهی می شد(جلالی، همان).

وزن یکدست شعری؛ عاری بودن شعر از عیوب قافیه و استفاده ی مناسب از هجای کشیده در بخش پایانی موسیقی کناری؛ به کار گرفتن قافیه ها و ردیف های اسمی و فعلی به جای حرفی در شعر کودک ونوجوان و ایجاد تکرار مناسب موسیقیایی (صرفا در شعر خردسالان) سبب ارزشمند شدن ساختار ادبی شعر کودک با توجه به در نظر گرفتن تغزل و آهنگ می شود.. با این که قالب شعر کلاسیک خردسالان معمولا چهارپاره است اما استفاده از قوالب شعری دیگر، دخالتی در ارزشگذاری شعر ندارد.

  از آن جا که شعر کودک بر پایه ی موسیقی اصوات و کلمات بنا شده  و وسیله ای برای بازی و حرکت و آواز کودکان است (سهراب مافی. 1372 )، یکی از عوامل ایجاد موسیقی در شعر خردسالان تکرار است. این بحث نه تنها در موسیقی شعر مطرح می شود بلکه به عنوان یک آرایه ی ادبی  جزو  محور های کلام ادبی نیز کاربرد دارد؛ مقوله ی تناوب و تکرار  از نظر شاعران کودک و نوجوان هرگز نادیده نشده است.قرانیا شاعر و  منتقد شعر کودکان در سوریه، معتقد است که کاربرد تکرار در شعر کودکان توسط هدفمندانه است.  با این عمل، موسیقی ایجاد می شود و به زبان آموزی کودک نیز کمک می گردد( قرانیا. 2003 ).

تکرار در اشعار خردسالان در چند سطح قابل بررسی است :

 تکرار واژه یاقسمتی از آن: این نوع تکرار در شعر خردسالان مصداق  هایی فراوانی دارد . نمونه : بیل بیل و بیلچه/ گلها کاشتند تو باغچه/ یاس یاس یاسمن/ عطرش می آد واسه من/ چین چین دامنها/ نشسته رو چمنها(زنگنه، 1379)

تکرار اسم صوت: تکرار اسم صوت در شعر، به نوعی بیان و القای تجربه ی شنیداری به خردسالاست تا او بتواند از شعر بیش‌تر لذت ببرد. نمونه: کلاغه تا جوجه رو دید/ فوری براش نقشه کشید/ گفت:«قار و قار/ چه جوجه ای !/ چه نازی!/ با من میای به بازی؟(شعبانی:1391 )

 تکرار مصراع  یا  بیت : این نوع تکرار به لحاظ کاربرد از رایج ترین انواع تکرار در شعر خردسالان است (قرانیا:2003). نمونه:

خورشید داره سر می زنه/ قوقولی قوقو/ با بچه ها کار داره او/ قوقولی قوقو/ قوقولی قوقو( شعبانی،1391). جدول زیر برای بررسی معیارهای ادبی- عروض و موسیقی کناری پیشنهاد می شود:

معیار ادبی- عروض و موسیقی کناری

وزن		قافیه	ردیف			سطوح تکرار در دور موسیقیایی
سالم	شکسته		اسمی	فعلی	حرفی	واژه	اسم صوت	مصراع	بیت

-          معیار ادبی -  صور خیال

صورخیال، بیان غیرمستقیم معنا در پس کلمات است و در محدوده ی دانش ادبی  علم بیان و بدیع قرار دارد. دانش بیان به کارگیری مجموع قواعد و قوانینی است که به وسیله ی آن می توان یک معنی را به شیوه های گوناگون بیان کرد و ارائه داد. استفاده از تشبیه ، استعاره ، مجاز و کنایه در این مقوله می گنجد. دانش بدیع نیز زیور آراستن و زیباسازی سخن و واژه است که خود به دو گروه بدیع لفظی و بدیع معنوی تقسیم می شود.

کاربرد صور خیال در شعر کودک بسیار سطحی  و به راحتی قابل تشخیص است. در حیطه ی دانش بیانی باید گفت که کودکان توان درک تشبیهات پیچیده، استعارات دور از ذهن و مجازها و کنایاتی که در زندگی روزمره آن را تجربه نکرده اند را ندارند. بنابراین در ساختار تشبیهات شاعر موظف است مشبه به را به اندازه ی مشبه با کلمات وصفی، معرفی و توصیف کند. مهم تر اینکه غالب تشبیهات در اشعار خردسالان تشبیهات محسوس به محسوس است: پیرهن پونه سبزه/ به رنگ سبزه زاره/ کفش گلی بنفشه/ بنفشه ی بهاره...( شعبانی، 1390).

از طرفی کاربرد استعاره های معمول و پیش پا افتاده در شعر خردسال نه تنها قبح نیست بلکه از محاسن یک شعر خوب به شمار می رود. این کاربرد غالبا با همذات پنداری کودکانه همراه است: پیشی چه بازیگوشه/ زنگ می زنه به موشه/ بدون حرف با موشی/ فوت می کنه تو گوشی(همان). اینجا یه مهد کودکه/ پر از گلای کوچکه(همان).

کاربردهای مجاز نیز در شعر خردسالان در محدوده ی دانش ادبی کودک و معمولا برخاسته از زبان محاوره ای و نامحسوس است  کودک آن را می فهمد و با آنکه برای کودک قابل فهم است، مستقیما قدرت تحلیل و تجزیه ی آن را ندارد. علت این درک برخاسته از زندگی اجتماعی کودک و جاری بودن فرهنگ مجاز و کنایه در زندگی بزرگسالان است. اگر در کاربرد کنایات زیبایی و حظ کلامی در شعر خردسال ایجاد می شود به این دلیل است که بدنه ی کلام و زبان کودک مجزا از بدنه ی کلام و گفتار بزرگسالان نیست با این تفاوت که  این بدنه تنها برای کودک مناسب سازی شده است. آن چه در قالب مجاز و کنایه وارد عناصر شعرخردسال می شود به مثابه ی گلی است که از دریافت رشد زبانی او شکوفا شده است. علوی مقدم نوشته است:« عناصر شعر با یکدیگر مربوط اند اما نه به صورت گل هایی که در یک دسته گل کنار هم قرار گرفته اند. بلکه ارتباط آنها مانند ارتباط گل با دیگر قسمت های گیاهی است که می روید. زیبایی شعر همانند گل دادن گیاه است و مستلزم ساقه، برگ و ریشه های نهان آن است(علوی مقدم، 1377).  کاربرد کنایات در شعر کودکان نیز معمولا در حد کنایات سماعی ودر محدوده ی زبان محاوره ای از زندگی اجتماعی است: دست می کشه به مویم/ سر می خورم توی آب/ می پره از سرم خواب(همان). گربه رفته زیر میز/ یه سیم زده تو پریز/ .../بی احتیاطی کرده/ حسابی قاطی کرده(همان). بابام میره اداره/ همیشه گرم کاره(همان).

جدول زیر برای بررسی معیارهای ادبی- صورخیال پیشنهاد می شود:

معیار ادبی- صورخیال- بیان

تشبیه				استعاره	مجاز	کنایه
حسی به حسی	حسی به عقلی	عقلی به عقلی	عقلی به حسی

اجرای زیباسازی کلام و تزیین واژها در شعر خردسال باید بسیار ظریف، سطحی و به دور از تصنع انجام شود. این ظرافت در عملکرد می تواند به ادبیت شعر خردسال منجر می شود و چه بسا کودک از این کاربرد لذت ببرد.  این زیورهای شعر خردسالان  به دو دسته ی لفظی و معنایی یا معنوی تقسیم می شوند. در میان آرایه های لفظی تکرار و واج آرایی ( واج تا واژه) و جناس از کارآمدترین آرایه هاست و در میان آرایه های معنایی تناسب، تنسیق الصفات، تضاد، تشخیص و لف و نشر مرتب ساده، پرکاربرد بوده است. اشاره ای کوتاه به این زیورها خالی از لطف نیست. درباره ی تکرار در قسمت نخست سخن گفتیم. واج‌آرایی نیز نوعی تکرار یک یا چند واج صامت یا مصوت است، که در کلمه‌های یک مصراع یا بیت به گونه‌ای که آفریننده موسیقی درونی باشد و بر تأثیر شعر بیفزاید: من کره اسبی دارم/ شنگول و شاد و شیطون(شعبانی،1391) تکرار ش/ سه چهار/ خبردار/ برای جنگ و پیکار/ با دشمن ستمکار( ترکمان،1392) تکرار ا- ر.

 جناس در شعر کودک استفاده از کلماتی است که حروف شبیه به هم دارند برای ایجاد آوای دلنشین: هفت و هشت/ رها گشت/ تیر از تفنگ در دشت(همان)

تنسیق اسامی و صفات در شعر کودک گاه چند اسم یا صفت متوالی با حروف  یا بی حروف ربط کنار یکدیگر است: پولک و قند و جایی/ میریم کنار دایی/ نون و پنیر و ریحون/ خوش اومدی عموجون( شعبانی، 1391).

تشخیص  نسبت دادن عمل، حالت یا صفتی انسانی به یک غیر انسان، به آن جلوه انسانی ببخشیم، آدم نمایی شکل می‌گیرد:

زباله آی زباله/ دستاش مثل زغاله/هرجا که پا می ذاره/ درد و مرض میاره(همان).

تناسب، نظیرهم آوردن واژه‌هایی از یک دسته که با هم هماهنگی دارند. این هماهنگی می‌تواند از نظر جنس، نوع، مکان، زمان و یا همراهی باشد مانند مثال: فصل پاییزه/برگا میریزه. پاییز - برگ

جدول آرایه های بدیعی پرکاربرد در شعر خردسالان

معیار ادبی- صور خیال- بدیع

آرایه های معنوی				آرایه های لفظی
توالی اسامی و صفات	تضاد	تشخیص	تناسب	تکرار- واج آرایی	جناس

اعتبار ادبیات کودک به داشتن آیتم های زیبایی شناختی است؛ به این معنا که هرچه اثر کودک از عناصر زیبایی شناسی بهره مند باشد، ارزشمندتر و معتبرتر است. شعر کودک و نوجوان به خصوص شعر خردسالان نیز از این ماجرا مستثنی نیست. در مرحله ی نخست زیبایی شعر است که کودک را به سمت خود  می کشاند. ملاک های متفاوتی در تعیین سطوح زیبایی شعر وجود دارد اما در بخش ساختاری،  کاربرد صحیح و حفظ تعادل میان دانش زبانی و دانش ادبی ستون های اولیه ی زیبایی شناسی شعر خردسالان را تشکیل می دهد. 

منابع

ابو احمد، حامد.1417 ق «جمالیات النص الشعری للاطفال ».مجله الادب الاسلامی. عدد 14.

ارسطو، (1343)، فن شعر، ترجمه‌ی عبدالحسین زرّین‌کوب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

پرین، لارنس. 1373. درباره شعر. ترجمه فاطمه راکعی. تهران: اطلاعات.

پورنامداریان، تقی. 1381. سفر درمه. تهران: نگاه.

ترکمان، منوچهر. 1392.  شعر و شکوفه ها. تهران: سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی. چاپ شانزدهم.

جلالی، مریم. 1389. اوزان عروضی در شعر کودک. کتاب ماه کودک و نوجوان. ش 159.

دیچز، دیوید. 1373. شیوه های نقد ادبی. محمد تقی صدقیانی. غلامحسین یوسفی. تهران: علمی.

رحماندوست، مصطفی .1386مجله رشد کودک 7. فروردین. ش 106.

زنگنه،پری.(1379)بر بال بادبادکها.تهران:زنبق.

سلاجقه،پروین.(1385)از این باغ شرقی.تهران:کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

سهراب مافی،معصومه.(1372)17 مقاله درباره ادبیات کودکان.تهران:شورای کتاب کودک.

شعبان نژاد،افسانه.(1372)یک کاسه شبنم.تهران :مدرسه.

شعبانی، اسدالله. 1391. خرمن شعر خردسالان. تهران. توکا.

شفیعی کدکنی ،محمد رضا . 1373. موسیقی شعر. چاپ چهارم ، تهران : آگاه .

علوی مقدم. مهیار. 1377. نظریه های نقد ادبی معاصر. تهران: سمت.

قاسم نیا، شکوه .(1377)خاله سوسکه و وروجک .تهران:قدیانی .

 قرانیا  محمد.(1994) دیوان نهر الحب. دمشق: وزارة الثقافة.

 قرانیا،محمد.(2003)قصائد الاطفال فی سوریه .دمشق: اتحاد الکتاب العرب .

کشاورز، ناصر . تصویر گر نیلو فر میر محمدی.  1380  .نی نی کوچولو گل پسره . چاپ دوم .تهران: نشر رویش

کیانوش، محمود.(1379)شعر کودک در ایران.تهران. نشر آگاه

مسگر نژاد ،جلیل. (1370).مختصری  در شناخت علم عروض و قافیه. چاپ اول.تهران:دانشگاه علامه طباطبایی.

ولک، رنه؛ وارن آوستن. 1373. نظریه ادبیات. ضیا موحد و پرویز مهاجر. تهران: علمی فرهنگی

Campbell.P.S&scott-kassner,C.(2003.music in childhood :from preschool thorough the elementary grades.new york:sdhirmer books.summery)

Huch.charlotte.children s literature in the elementary school.m cGraw.Hill. 1997.